خیام، منشور چندوجهی حکمت یا خالق یاس ‫اندیش انسانی‫ ترین معما‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

خیام، منشور چندوجهی حکمت یا خالق یاس ‫اندیش انسانی‫ ترین معما‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

 

نویسنده: فرزاد مقدم

اوّلین آشنایی جدی من با خیام به دوران پرشکوه دبیرستان باز می گردد. عاشق جبر بودم و عطش عجیبی برای حل مسائل حدُّ و مشتق و انتگرال داشتم. از دبیرستان ما، فقط پنج نفر برای المپیاد ریاضی انتخاب شده بودند که منهم از روی بخت بلندی که داشتم، شده بودم یکی از آن‫ها. داستان المپیاد ریاضی در ایران تازه شروع شده بود و ما نمی‫دانستیم که برای پیروز شدن در المپیاد چه چیزهایی باید بخوانیم، چه تیپ مسائلی باید حل‫کنیم و کلا هیچ راهکاری پیش رو نداشتیم. در این گیرودار دبیر ریاضی ما کتاب جبر و آنالیزی برایمان آورد که متعلق به یکی از دانشگاه های روسیه بود و سرشار از مسائل سخت و دشوار. در این کتاب یک معادله درجه سوم جالب بود که باید برای حل آن از هندسه تحلیلی استفاده می‫کردی. در همانجا شرح داده بود که این روش برای اولین بار توسط عمر خیام ریاضیدان ایرانی ابداع شده است. وقتی دبیرمان از خیام گفت و از علاقه‫اش به معماهای ریاضی و خلق روشهای جدید در حل مسائل لاینحل، شور زیادی در ما ایجاد شد. دوست داشتیم مانند خیام باشیم و معماهای حل ناشدنی طرح‫کنیم. در همین فضاهای فکری بود که شروع به خواندن کتابهای مختلفی درباره خیام کردم. از غلامحسین مصاحب [۱] گرفته تا صادق هدایت. هر کسی برای خود خیامی داشت. خیام ریاضیدان، خیام فیلسوف، خیام صوفی، خیام ستاره شناس، خیام خالق تقویم خورشیدی و خیام شاعر. آنقدر این خیامها زیاد بودند که در کتاب محیط طباطبایی [۲] (خیامی یا خیام) نقل شده بود اینها همه ممکن نیست یک نفر باشند. بدون شک اطلاعات دقیقی از گذشته ایران و ایرانی به امروز نرسیده بود.گویا از جایی ‬‬‬‬ارتباط ما با دانش و میراث فرهنگی گذشته‫مان قطع شده بود. این قطع ارتباط باعث شده بود تا مجبور شویم بسیاری از داده‫ها و اطلاعات گرانقدر علمی، تاریخی و فرهنگی کشورمان را مجددا از غربیان دریافت کنیم؛ که برخلاف ما در آن سالها به جمع‫آوری آثار و کتب تاریخی پرداخته بودند.‬‬ پرفسور رضا  [۳] در کتاب “نگاهی به خیام” نوشته است: “در منابع عربی به دست آمده از قرنهای دور، از کارهای علمی خیام بسیار یاد کرده‫اند. ولی در درازای ۴۰۰ سال پیش از سال ۱۲۷۵ خورشیدی، بررسی مهمی در کارهای علمی خیام در ایران دیده نمیشود”.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

قدیمی‫ترین نسخه چاپی رباعیات خیام به زبان فارسی را “بشارت علی” در کلکته در سال ۱۲۱۵ خورشیدی به چاپ می‫رساند. بیست و چند سال بعد فیتزجرالد ترجمه انگلیسی خیام را عرضه می‫کند. پس از این که فیتز جرالد خیام را با خود به دنیای آزاد اطلاعات برد، رباعیات خیام شانس خوانده شدن توسط جهان را یافتند. با توجه به امکانات و سرعت انتقال اطلاعات در آن زمان، حدود چهل سال طول کشید تا ترجمه فیتز جرالد در جهان شهرت بیابد و پس از آن آهسته آهسته باعث رونق خیام‫شناسی در ایران گردد. این اتفاق در دوران سلطنت ناصرالدین شاه ‫افتاد.  [۴] می‫گویند، در آن زمان عده ای از طرفداران خیام که از طریق ترجمه فیتز جرالد شیفته او شده بودند، برای ترمیم و بازسازی قبر خیام داوطلبانه به ایران آمدند. وقتی برای پادشاه شعرشناس و علم‫گستر قصد خود را توضیح می‫دهند، ذات ملوکانه در پاسخ می‫فرمایند که در دربار ما شاعرانی بهتر از خیام وجود دارد و بهتر است پولتان را خرج آنها کنید!‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

پس از این مقدمه ضروری، برویم بر سر مسئله اصلی یعنی چگونگی شناخت خیام. چنانچه دیدیم خیام شخصیتی است چند وجهی که بنا به دلایلی اطلاعات کافی از او به دست ما نرسیده است. همین چندگانگی وجوه خیام و قطع ارتباط ما با گذشته، باعث شده است تا توسط مخاطبان خود به درستی شناخته نشود و همانگونه که گفتیم نظریاتی درباره وجود چهار و بعضا پنج خیام مختلف نیز ارائه شده است! به همین خاطر تصمیم گرفتم با استفاده از یک مدل ارزیابی برندهای شخصی، دست به تحلیل تصویر ذهنی خیام بزنم.

بر طبق مدل مورد استفاده، سه حوزه اصلی را باید درباره خیام بررسی کرد:

۱) مجموعه مهارتهای ادراک شده‫ از خیام، شامل فلسفه، فقه، علم لغت، تفسیر قرآن، طبابت، جبر و مقابله، نجوم و علوم مختلفه ریاضی (که در آن زمان برایش چهار شعبه قایل بودند که عبارت بود از حساب، هندسه، هیئت و موسیقی) و مهارت رباعی سرائی خیام که در زمان حیاتش به خاطر تعصب مردم مخفی مانده بود و پس از وفاتش به آن شهرت یافت. بنابراین خیام با مهارتهایی گوناگون از جمله شاعری، نجوم، ریاضی و جبر و البته فلسفه خاصش امروزه بیشتر شناخته می شود.‬‬‬‬‬

۲) هویت و تداعیات ادراک شده از خیام، به این معنی که از خیام با چه عناصر هویتی و با چه صفاتی یاد می‫شود؟ ارتباط میان خیام و مخاطبانش از طریق چه تداعیهایی ایجاد شده است؟‬‬‬‬‬

برای مثال، وقتی از مردم کوچه و خیابان درباره خیام می‫پرسی، اولین ویژگیهایی که از او یاد می کنند می‫پرستی است و شاعری. کمی عمیقتر که می‫شوی خیام را شاعری می دانند که با خدا به مناظره نشسته و کفر می‫گوید. تصاویر ذهنی مخاطبان عام از خیام، مردی است با جامی در کف و معشوقی در بر. شاید این تداعی ها اثر نقاشیهای موجود در نسخه‫های مختلف رباعیات خیام است که حدود شصت، هفتاد سال است این گونه به چاپ می‫رسند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۳) احساسات و تجربه ادراک شده از خیام، یا آنچه مخاطب درباره خیام احساس می‫کند. تجربیاتی احساسی که در اثر ارتباط با آثار خیام و شنیده‫هایشان از خیام برای مخاطبان امروزی حاصل شده است. احساسات حاصل از شنیدن داستان‫ها و اشعار خیام از یک طرف، و از طرف دیگر احساس غرور و افتخاری که از شنیدن جایگاه خیام در علوم جبر و ریاضی در جهان مدرن امروزی به ما دست می دهد، همه در زمره احساسات ما درباره خیام است. گاهی این احساسات از رسانه های دراماتیک‫تری چون سینما و رمان نیز حاصل شده اند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

اشتراک میان این سه حوزه اصلی همان تصویر برند شخصی خیام در ذهن مخاطبان است. شناخت هر سه حوزه ما را به سمت آنچه تصویر برند خیام است (و البته نه خود خیام) می‫برد.‬‬‬‬‬‬‬‬

در این میان باید به تفاوت مخاطبان عام و خاص خیام توجه داشت. مخاطبان عام خیام را با مهارت شاعری و یا حداکثر نجوم می‫شناسند. خیام در وهله اول یک دانای می‫پرست و عصیانگر است. یکی از افسانه هایی که مردم درباره خیام نقل می کنند، حکایت شکسته شدن ابریق می اوست که نقل بسیاری از محافل است:

ابریق می مرا شکستی ربی                         بر من در عیش را ببستی ربی
من می خورم و تو می کنی بدمستی               خاکم به دهن مگر تو مستی ربی!

چون خیام این سخن کفر آمیز را می‫گوید چهره اش سیاه می‫گردد. اما از آنجایی که انسانی رند و باهوش است بلافاصله رباعی دیگری برای خدا می گوید تا بلکه بتواند از عذاب خدا گریخته و به حالت اول خود برگردد:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

ناکرده گناه در جهان کیست بگو                        آن کس که گنه نکرد، چون زیست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات دهی                       پس فرق میان من و تو چیست بگو

و چون خیام این رباعی را میگوید، خداوند او را می بخشد و رویش دوباره سفید می شود!

این افسانه ترکیبی است از مهارت خیام در شاعری، هویت او و در نهایت احساساتی که از خود بر جای می گذارد: شاعری است می‫خواره و زیرک. میتوان حتی چهره خیام را نیز با این افسانه ترسیم کرد و جنبه های مختلف احساسی را درباره او تجسم کرد. چهره یک انسان زیرک با چانه کشیده، پیشانی بلند و چشمان ریز. با تصور چنین خیامی در میان عوام، بیهوده نیست که انواع و اقسام رباعیاتی که تداعیات این چنینی دارد را به خیام نسبت می‫دهند. خیام دم را غنیمت میشمارد و این خود از ویژگیهای هویت برند اوست. هرجا هم کسی حرفهایی با این تم زده باشد، اشعارش پتانسیل منتسب شدن به خیام را دارد. درست مانند محصولات جعلی که برای دیده شدن، نام برندهای بزرگ را بر روی خود نقش می کنند، اشعار جعلی می‫پرستانه هم از برند خیام استفاده کرده‫اند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

اما در نزد خواص، جنس شراب خیام هر چه که باشد، اندیشه ساز و عقل‫پرور است. خیام دم را غنیمت می‫شمارد اما نه برای لهو ولعبهای بیهوده که او دانایی منحصربفرد است. کسی که “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله” را نوشته است نمی‫تواند تمام وقتش را پای خم و دست در زلف بتان گذرانده باشد. هر کدام از ما اگر مقاله و یا کتابی هر چند کوچک هم تالیف کرده باشیم، می دانیم که به پایان رساندنش جز در سایه ریاضت و گذشتن از لذتهای سطحی ممکن نیست. حتی باید از اوقات متعلق به خانواده و نزدیکان خود بزنی تا بتوانی یک اثر هرچند کوچک خلق کنی. شاید برای همین بوده که خیام هیچگاه تاهل اختیار نکرده است! ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

نگاه خواص گرچه به خیام گوناگون است اما هر یک از اقیانوس نبوغ او، گوهری جداگانه برای خود به دست آورده است. برای نمونه، دکتر غلامحسین مصاحب ترجمه فارسی و حواشی رساله “جبر و مقابله خیام” را در سال ۱۳۳۹ خورشیدی با نام “حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر” به پایان برده و چهره خیام را به مثابه یک نابغه در جبر به تصویر کشیده است.

روزنفلد دانشمند روسی که هندسه نااقلیدسی را در جهان مطرح کرده است، در معرفی خیام به عنوان دانشمند جبر و ریاضیات نقش به سزایی داشته است. او در مقدمه اثرش آورده که سابقه بحث هندسه غیراقلیدسی به رسایل خیام باز می‫گردد و نظریه خیام درباره خطوط موازی الهام بخش اصلی کشف او در زمینه هندسه نا اقلیدسی بوده است. خیام اولین کسی است که هندسه تحلیلی را برای حل معادلات جبری به کار برده است و دکتر هشترودی خیام را اولین کسی می داند که معادلات درجه سوم را طبقه بندی کرده است. حتی بسیاری از ریاضیدانان نامی معتقدند که دو جمله ای نیوتن و مثلث پاسکال در واقع توسط خیام کشف و ثبت شده است. همچنین تقویم جلالی که از خدمات مهم خیام در استخراج تقویم شمسی است و گفته می شود ۲۷ برابر تقویم میلادی دارای دقت است. و در نهایت، کشفی که فیتز جرالد انگلیسی انجام داد و با ترجمه رباعیات خیام بخشی از افکار او را به جهان معرفی کرد.‬‬

درسهایی که از خیام در برندسازی شخصی می توان آموخت، شامل چند نکته است:

۱) گرچه بدون داشتن مهرتی خاص نمی توان برند شخصی خلق کرد اما تعدد مهارتهای موجود در یک انسان، باعث اعوجاج در تصویر برند شخصی اش می گردد.

۲) از میان مهارتهای یک شخص، مهارتی که عامه پسندانه تر است بر مهارتهای دیگرش سایه می اندازد.

۳) اگر هویت برند شخصی را خودمان از طریق یک برنامه معین نسازیم، آنوقت خود به خود از طریق مهارت آسان فهمتر ساخته می شود. برای مثال، هویت بصری خیام در نزد عوام از طریق مهارت شاعری او شکل گرفته است.

۴) اگر احساسات و تجربه حاصل از برند را خودمان شکل ندهیم، از طریق تجربیاتی که عنصر تضاد بیشتری در آنها مشهود است ساخته می شود. احساسات مختلفی از خواندن اشعار خیام حاصل می‫گردد. مخاطب عام و خاص با خیام و سرگشتگی او و یاس فلسفی‫اش احساس همدلی دارد، اما بیش از همه وقتی خیام به صاحبان زور و تزویر می تازد، احساسات اصلی که عصیانگری اوست شکل میگیرد: ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

شیخی به زن فاحشه گفتا مستی               هر لحظه به دام دگری بایستی
گفت شیخا هر آنچه گویی هستم               لیکن تو چنانکه مینمایی هستی

با این که خیام در زمان خود یک عالم دینی و حجت الحق و امام خراسان بود اما از اوضاع زمان خویش به هیچ وجه رضایت نداشته است. از جایگاه علم و دانش در زمانه خویش آزرده خاطر بوده و به همین دلیل احساسی که خیام منتقل می کند احساس عصیانگری است، عصیانگری که آرزوی آبادانی مملکت خویش را دارد، اما کاری بیش از این از دستش برنمی آید. البته چون خیام جاهلان را مخاطب خود نمی‫دیده است، شکوه از فلک و آسمان می کند. این همذات پنداری در میان خواص با خیام در هر عصری وجود داشته، گویی از زبان عالمان واقعی هر عصری این شکایت را به گردون بیان کرده است، چرا که امکان شکایت از حاکمان وجود نداشته است:‬‬‬‬‬‬

گر کار فلک به عدل سنجیده بدی                    احوال فلک جمله پسندیده بدی
ور علم بدی به کارها در گردون                      کی خاطر اهل علم رنجیده بدی

چندگانگی خیام، باعث شده تا برای مخاطبان عام بیشتر جنبه احساسی اش شناخته شده باشد. اما تصویر خیام در نزد مخاطبان خاصش اینقدرها هم ساده نیست. دانایی است پردرد با تبحر در زمینه های گوناگون علمی، عاشقی است سرخورده از اوضاع روزگار که به نبرد با معماهای پیچیده دوران خویش رفته است.

در نهایت، ترسیم تصویری معین و یگانه از خیام سخت دشوار است. او منشوری است که نور تابیده شده به خود را به رنگهای مختلف تبدیل می‫کند. به باور کریستن سن [۵]، خیام آنقدر پیچیده و عمیق است که آغازی مبهم و انجامی نافرجام دارد. او در سفر خود به هیچ چیز و هیچ کجا می‫رسد، و صد البته که هیچ؛ توان تبدیل شدن به همه چیز را دارد:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

از جرم حضیض خاک تا اوج زحل                    کردم همه مشکلات گیتی را حل
بیرون جستم زبند هر مکر و حیل                     هر بند گشاده شد مگر بند اجل

در این هزار سالی که از ملاقات او با اجل می‫گذرد، خیام رفته رفته به معمایی پیچیده تر برای کاشفان کیمیای دانش بدل شده است. نگارش بیش از دو هزار جلد کتاب و مقاله و شعر و نقد درباره او، نتیجه پیچیدگی معمای “خیام بودن” است. خیام که خود در پی حل معماهای گوناگون ریاضیات و جبر و نجوم و فلسفه بود، خود به معمایی بدل شد که هنوز توسط خیام‫شناسان حل نشده است. شاید این همان جوهره ای است که خیام برای خود در نظر گرفته بود:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

کاشف معماهای گوناگون جهان، خود انسانی‫ترین معمای لاینحل است! ‬‬‬‬‬

[۱] مصاحب، غلامحسین، ریاضی دان و دانشنامه نویس، به سبب کوشش‫هایش در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران او را پدر ریاضیات جدید در ایران می‫دانند. کتاب “حکیم عمر خیام بعنوان عالم جبر” از جمله کارهای اوست که دارای اثری ناشناخته از خیام در ریاضیات است. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

[۲] طباطبایی، محمد محیط، پژوهشگر، مورخ و ادیب معاصر. در مجموعه مقالات “خیامی یا خیام” به این پرداخته است که خیام ریاضیدان و منجم با خیامی شاعر، دو شخص متفاوت هستند.

[۳] استاد دانشگاه و سفیر سابق ایران در کانادا است. کتاب “نگاهی به حکیم عمر خیام” حاوی مقالات وی درباره خیام است که در سال ۷۹ انتشار یافت.

[۴] ناصرالدین شاه در ۲۲ شهریور ۱۲۲۷ خورشیدی بر تخت نشست و در جمعه ۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ کشته شد.‬‬‬‬‬‬

[۵] کریستنسن، آرتور، ایران شناس و پژوهشگر معروف دانمارکی است. کتاب معروف او “ایران در زمان ساسانیان” است. رساله دکترای او تحقیقی ادبی و تاریخی درباره عمر خیام است و کتابی با نام نقد بر رباعیات خیام نیز منتشر کرده است.

 

 

 

سایر مقالات مرتبط با مدیریت برند:

هویت برند: مدلهای ساخت هویت برند

شخصیت برند: مدل های خلق و ارزیابی

اندر حکایت وفاداری به برند

برند شخصی: چگونه یک برند شخصی معتبر بسازیم؟

 

ممکن است به مطالب زیر علاقمند باشید:
1 نظر
  1. نودی می گوید

    ممنون

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.